MENUAtasözü Nedir? Atasözleri Türleri ve Tanımı
ATASÖZÜ NEDİR ?
Halk içinde halkın gözlemleri deney ve tecrübeleri sonucu çıkan öğüt verici söz.;Kim tarafından nerede ve ne zaman söylendiği bilinmemekle beraber genelde toplumdaki ortak değerlerin anlatımıdır.Her toplumun kendine özgü atasözleri vardır.Türk atasözlerinin tarihi de en eski yazılı kaynaklarda da rastlanır. Orhun yazıtlarında “Yufka olanın delinmesi kolay imiş, ince olanı kırmak kolay”.”Yufka kalın olsa delinmesi zor imiş, ince yoğun olsa kırmak zor imiş.” Uygur kaynaklarında bazı atasözleri yanında Kaşgarlı Mahmut’un Divanû Lügat i-t Türk’ün de geçen “Kanı kanla yumazlar” veya “Gözden ırak olan gönüldende ırak olur” atasözleri günümüze kadar gelmiş atasözleridir.
Atasözlerinin pek çoğu Türkçe’nin yayıldığı geniş alanlar da çok küçük bazı değişikliklerde olsa halen yaşamaktadır. Örnek Anadolu da söylenen “Aç tavuk düşünde arpa görür” atasözü Azerbaycan’da “Aç tovug yuhusunda darı görer” şeklinde söylenirken “El ile gelen düğün bayram” atasözü Türkmen Türkçesinde “İl bilen gelen toy bayram” biçiminde söylenir.
Dede Korkut hikayeleri anlatılırken “Ana hakkı Tanrı hakkı”,”Alet işler el öğünür”, “Baş esen olsa börk bulunmaz mı olur” gibi atasözlerine de yer verilmiştir.
Atasözleri toplumun tarih ve coğrafya içinde geçirdiği değişik yaşama biçimlerinin etkisi görülür. Örneğin göçebe ve hayvancılığın yaşamını dile getiren “Göçtük yurdun kadri, konduk yurtta bilinir” , ” gün variken davarın eve getir” tarımı dile getiren örnek “Tarlayı düz al, kadını kız al” dini etkilerin görüldüğü atasözlerine örnek “Ay gör oruç tut, ay gör bayram eyle” , “Eve gerekli olan mescide haramdır” , ”Davacın kadı olursa yardımcın Allah olsun”.
Atasözleri halkın yaşama şartlarını deneyimlerini, insanların davranışlarının ne yönde olması gerektiği yönünde insanları yönlendirmekte bu özellikleri ile toplumun ortak değerlerini yansıtmaktadır.
Atasözlerinin bir kısmı doğa ve doğa olayları ile gözlemleri doğrudan doğruya dile getirmektedir. Önek “Mart ayı, dert ayı” , “sabahın kızıllığı akşamı kış eder,akşamın kızıllığı sabahı güz eder”
Bir kısım atasözü ise somuttan soyuta, özelden genele, toplum olaylarına ahlak kuraklarına vurgu yapar. “Kurt dumanlı havayı sever”, “Isıracak it dişini göstermez” , ”sakla samanı gelir zamanı” gibi.
Atasözleri aynı zamanda insanlara erdemli olmayı da öğütler.”Aman diyene kılıç kalkmaz”, “ Misafir kısmetiyle gelir”.
Kimi atasözlerinde ters yargılar uygulanması yanında bir de doğru olmayacak atasözlerine de rastlanır. Örnek “ Avrattan vefa, zehirden şifa”, “Kadını sırdaş eden, tellal aramaz” gibi.
Atasözlerinde mecaz “Damlaya damlaya göl olur”, cinas “Bol bol yiyen, bel bel bakar” ,İstiare “ Ağaç yaş iken eğilir” ,tezat “Güvenme varlığa, düşersin darlığa” ,tenasüp “Sel gider , kum kalır” gibi söz sanatlarına başvurularak çekilicilik sağlanmıştır.
Atasözlerinde Kipler
Atasözleri, uzun tarihî bir süreçte oluştuğu ve çağlar boyu geçerli olduğu için
genellikle geniş zaman kipiyle kurulmuştur. Doğrudan öğüt veren atasözlerinde
emir kipinin kullanıldığı görülmektedir. yküleme ya da rivayet biçiminde
söylenen atasözlerinde belirsiz geçmiş zaman kipinin kullanıldığı görülür.
Belirli geçmiş zaman ve şimdiki zaman kipleriyle kurulmuş atasözü sayısı oldukça
azdır.
Geniş Zaman Kipiyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "Ağır kazan geç kaynar", "Bir
başa bir göz yeter", "Boş çuval ayakta durmaz", "damlaya damlaya göl olur"
Belirsiz Geçmiş Zaman Fiiliyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "İnsanoğlu çiğ süt
emmiş", "Yaş yetmiş, iş bitmiş", "Yılan sokan uyumuş, aç kalan uyumamış".
Soru Kipiyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "Akıl olmayınca ne yapsın sakal?",
"Tok ne bilir aç hâlinden?", "Her sakallıyı baban mı sanırsın?"
İstek Kipiyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "Ağır git ki yol alasın", "Sabah
ola, hayır ola", "Baba malı tez tükenir, evlât gerek kazana".
Emir Kipiyle Kurulmuş Atasözleri: örneğin, "Baş kes, yaş kesme", "Önce düşün,
sonra söyle", "Bin bilsen de bir bilene danış".
Atasözlerinin Anlam Özellikleri
Atasözleri belli bir toplumun ve/veya bütün insanlığın yaşam felsefesidir. İnsanlarda bulunan sevgi, kıskançlık, bencillik, dostluk, düşmanlık gibi duygular evrenseldir. Bu nedenle bu duyguları yansıtan atasözleri de evrensel olarak kabul edilmektedir. Dünyada pek çok ulusun kullandığı atasözleri karşılaştırıldığında, bu atasözlerinin pek çoğunun aynı ya da benzer olduğu görülmüştür. Atasözleri evrensel değerler yanında bir ulusa özgü kültürel değerleri de yansıtır. Örneğin "Gözden ırak olan, gönülden ırak olur", "Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur", "Vakit nakittir" gibi atasözleri evrenseldir. Bunlara benzer atasözlerini bütün dilerde bulmak mümkündür. "Osmanlı, tavşanı araba ile avlar", "Türk'ün aklı aldadır" gibi atasözleri ise ulusaldır. Bunlara benzeyen atasözleri bir ulusun kültürünü yansıtır.
Atasözlerinin konulara çoğu zaman kullanıldıkları bölgeye ve ülkeye göre değişiklikler gösterir. Türk toplumunda tarih boyunca askerlik ve çiftçilik önemli olduğu için at, it, kurt, koyun, silah ve yiğitlik konusunda Türkçede pek çok atasözü vardır. Buna karşın Alman atasözlerinde daha çok ayı, kartal gibi Almanya'nın sembolü haline gelmiş konulara yer verilir. Bu nedenlerle, atasözlerinde evrensel ve toplumsal düzen ile bu düzendeki iyi, kötü bütün özellikler görülür.
Atasözlerinin özellikleri nelerdir?